offline
- Pridružio: 16 Sep 2003
- Poruke: 160
|
Zdravko Deletić
BIBLIOTEKA I NjEN ZNAČAJ ZA ISTORIOGRAFIJU
Apstrakt: U članku se raspravlja o biblioteci kao ustanovi, vrstama biblioteka, bibliotečkom fondu. Posebna pažnja posvećena je bibliotečkom katalogu, vrstama, sastavljanju i korištenju kataloga. Univerzalna decimalna klasifikacija obrađena je načelno i na primjeru istoriografije. Na kraju su data autorska iskustva u radu sa publikacijama. Navedeni su korisni primjeri iz domena katalogizacije i UDK.
Biblioteka je ustanova koja prikuplja, obrađuje i čuva bibliotečki materijal i prema utvrđenim načelima daje ga građanima na korištenje za njihove potrebe. Bibliotečki materijal je opšti naziv za knjige, serijske publikacije, listove, dijafilmove, filmove, videotrake, magnetofonske trake, gramofonske ploče, geografske karte, rukopise i drugo što biblioteke imaju u svom bibliotečkom fondu. Biblio-teke načelno posluju na osnovu prihvaćenih standarda, što ne znači da je u praksi uvijek tako, naročito u manjim bibliotekama, koje obično nemaju dovoljno sredstava i stru-čnjaka za rad po većim standardima.
Naziv biblioteka koristi se i za zgradu u kojoj ustanova radi ili prostoriju u kojoj se nalazi bibliotečki materijal (u školi, ustanovi, kući). Takođe se koristi i za zbirku knjiga ili drugog materijala (obično privatnog vlasništva), pa i za izdavačke cjeline. Mi govorimo o ustanovi u kojoj istraživač može naći knjige, periodiku, štampu, karte, rukopise.
Prema strukturi fondova i profilu korisnika ima vi-še vrsta biblioteka. Narodna biblioteka je biblioteka opšteg tipa, koja prikuplja raznovrstan materijal i ima kori-snike svih profila. Takve su opštinske biblioteke, u kojima obično postoje i zavičajne zbirke: dokumenti (materijali) štampani u zavičaju, koji govore o zavičaju i čiji su autori iz zavičaja. Za pojedinačni bibliotečki materijal se u info-rmatičkom smislu koristi opšti naziv dokument, pod čim se podrazumijeva sve što fiksira ili prenosi činjenicu, info-rmaciju, znanje: napisi, rukopisi, štampani materijal, umje-tnički proizvodi i slično. Ovaj izraz u arhivistici i isto-rijskoj nauci može imati drugačiji sadržaj.
Nacionalna biblioteka sakuplja materijal koji govori o jednom narodu - naciji, kod nas i republici, koji su stvorili pripadnici nacije ili koji je štampan na teritoriji za koju je biblioteka matična. Matičnost podrazumijeva da je to centralna biblioteka, koja obavlja centralnu katalogizaciju, izdaje bibliografije, vrši konzervaciju i restauraciju mate-rijala, bavi se naučnim radom u bibliotekarstvu, školuje kadrove, izdaje publikacije i slično. Nacionalne - matične biblioteke u SRJ su: Narodna biblioteka Srbije u Beogradu, Biblioteka Matice srpske u Novom Sadu, Narodna i univerz-itetska biblioteka u Prištini i Centralna narodna bi-blioteka "Đurađ Crnojević" na Cetinju.
Specijalne biblioteke nalaze se u institutima, akade-mijama nauka, raznim zavodima, preduzećima. U njima se nalazi literatura od interesa za djelatnost kojom se ta institucija bavi. Namijenjene su stručnjacima zaposlenim u ustanovi, mada u čitaonicama instituta, akademija i arhiva obično imaju razumijevanja i daju materijal na korištenje i drugim istra-živačima. Školske biblioteke sadrže literaturu za učenike i nastavnike prema nastavnim programima, najviše uxbenike i beletristiku. Isti je slučaj sa visokoškolskim biblio-tekama, koje drže literaturu iz nauka koje se predaju na faku-ltetu; namijenjene su nastavnicima, saradnicima i studentima fakulteta.
Dio bibliotečkog materijala dozvoljeno je iznositi van biblioteke, ali postoji i materijal čije iznošenje nije dozvo-ljeno. Takav materijal, prije svega novine, periodika, rijetke knjige, priručnici, obavezni primjerak, mogu se čitati u čitaonici, posebnoj prostoriji namijenjenoj za rad korisnika biblioteke. Čitaonice su opremljene zavisno od vrste i te-hničke opremljenosti biblioteke; u većim bibliotekama imaju numerisana sjedišta i u njima je moguće čitati i rezervisati dokumenta za određeno vrijeme. U arhivima i institutima postoje slične čitaonice, gdje se literatura i arhivska građa mogu obrađivati više dana bez razduživanja. U nekim bibliotekama postoje čitaonice za razne grupe čitalaca, pose-bna odjeljenja po strukama ili prostor za naučne radnike. Bolje opremljene biblioteke imaju uslove za vršenje usluga kopiranja i koričenja građe za potrebe korisnika.
Pri prvom dolasku u biblioteku treba se upoznati sa njenom organizacijom, uslovima za rad, katalozima, informa-tivnim sredstvima. Vrijeme utrošeno na učenje metodoloških pravila, upoznavanje kataloga, registara, informativnih sre-dstava u bibliotekama i arhivima kasnije se nadoknađuje bržim, efikasnijim i kvalitetnijim radom, manje se gubi vre-mena, pravi grešaka, prikupljeni materijal je pouzdaniji. Da bi građanin imao pravo da koristi usluge biblioteke treba da postane njen član, što podrazumijeva prava i obaveze. Kori-snik je propisima i bontonom obavezan da se pridržava ustaljenog reda, da imovinu biblioteke i bibliotečki mate-rijal čuva i namjenski koristi, da ne remeti način rada bibli-oteke i ne ometa druge korisnike.
Bibliotečki materijal zadužuje se putem reversa, na kojem se prema obrascu ispunjavaju podaci o knjizi i čitaocu (vodeći računa o tačnosti), a u nekima i pomoću karte knjige. To je štampani karton, koji sadrži podatke o piscu i knjizi, inventarski broj i signaturu, datume uzimanja i vraćanja knjige i potpise čitaoca i bibliotekara.
Bibliotečki materijal je uskladišten u depoima u koje nije dozvoljen pristup korisnicima. Po pravilu je podijeljen fond monografskih publikacija (knjige), fond serijskih publikacija (časopisi, novine, zbornici, godišnjaci i sl.) i fond neknjižne građe. Unutar fondova materijal je sređen po vrstama i kompletima.
Materijal se dobija na korištenje jednostavnom procedurom: ovlaštenom službeniku saopšti se ili preda napismeno signatura materijala i ako nije zauzet ubrzo se dobija. Dešava se da je materijal dat na korištenje, neki put vraćeni materijal još nije ponovo sortiran, nažalost ponešto je i nestalo iz fondova. U tom slučaju materijal se ne može dobiti, ili ne odmah. Treba imati strpljenja i dogo-voriti se za dalju saradnju (ljutnja i raspravljanje samo škodi). Ako korisnik ne upiše tačnu signaturu ne može dobiti materijal i duguje izvinjenje osoblju zbog svog neznanja ili nepažnje koja uzrokuje uzaludno traženje, nekad i neugodne ra-sprave. U bibliotekama i arhivima se materijal često ne može dobiti uz obrazloženje da je "na obradi". Materijal koji je na obradi stvarno se ne daje na upotrebu, ali je to i lakonski odgovor za materijal koji je neki moćnik rezervisao za sebe ili za čiju upotrebu postoji neko nezvanično ograničenje. U svakom slučaju, dokumenta koja su "na obradi" ne mogu se dobiti i oko toga ne treba raspravljati sa službenikom koji ne može da promijeni stanje.
Na kataloškim listićima postoje tri vrste brojčanih oznaka. Jedna je inventarski broj, obično obilježen skraćenicom "inv.", koji je evidencioni i nema značaja za korisnika. Drugi broj, napisan na listiću iznad kataloškog opisa, je oznaka klasifikacije koja određuje mjesto listića u stručnom katalogu. Taj broj je bitan za sortiranje i nalaženje kataloškog listića, samim tim i publikacija, ali se ona pomoću njega ne može dobiti. Za to je neophodna tačna signatura publikacije. To je broj koji označava lokaciju materijala u skladištu, po kojemu se on pronalazi i poslije upotrebe ponovo vraća na isto mjesto. Sastoji se od rimskih i arapskih brojeva i slova ili njihove kombinacije. Na primjer: drugo izdanje knjige "Historijska znanost" M. Gros u Narodnoj i univerzitetskoj biblioteci u Prištini nosi signaturu "II-143.101". UDK oznaka iste knjige je 930.2, što znači da njen sadržaj pripada istorijskoj nauci (93), odnosno pomoćnim istorijskim naukama (930), preciznije metodologiji (930.2), jer obrađuje "metode proučavanja zasnovane na pisanim izvorima". Knjiga M. Đorđevića "Savremeni problemi istorijske nauke" u istoj biblioteci ima signaturu "II-912", a knjiga B. Đurđeva "Razvitak čovečanstva i društvo" u biblioteci Crnogorske akademije nauka i umjetnosti "II-3923".
Signatura se piše vidno istaknuta u gornjem dijelu listića, iznad kataloškog opisa. Publikacija može imati samo jednu signaturu (svaki primjerak ima svoju). Prepo-ručljivo je prilikom nalaženja publikacija zapisati bibli-oteku u kojoj se nalazi i signature pod kojima se vodi. To ka-snije olakšava ponovno nalaženje, štedi vrijeme u traganju, naročito koristi za međubibliotečke pozajmice; nekad po-služi da se pomogne kolegi davanjem korisnog podatka, što je gest dobre volje i saradnje.
Katalozi
Osnovni izvor podataka i sredstvo informisanja o bibliotečkom materijalu, pomoću kojeg korisnik pronalazi podatke o publikacijama, prije svega njihove signature, je katalog. Postupak izrade kataloškog opisa, listića za pu-blikaciju naziva se katalogizacija. Za izradu stručnog kata-loga kaže se klasifikacija, dok je predmetna obrada izrada predmetnog kataloga. Zavisno od vrste, iz kataloga korisnik saznaje koja djela nekog autora biblioteka ima, koja djela ima iz neke struke ili o nekom problemu. Biblioteka može imati više kataloga, što zavisi od kriterijuma formiranja i ure-đenosti biblioteke.
Prema namjeni katalog može biti javni, namijenjen korisnicima, i interni, namijenjen radnicima biblioteke. Takav je topografski katalog, koji je sređen redom kojim su publikacije smještene u skladištu (koriste ga bibliotečki radnici pri reviziji fonda).
Po obliku katalog može biti u vidu listova - kartona ili u obliku knjige (povezani listovi). Najčešće se bibli-otečki katalozi izrađuju u vidu kataloških jedinica na sta-ndardnim kartonima dimenzija 12,5 h 7,5 cm. U novije vrijeme biblioteke rade kataloge i na magnetnim zapisima, unose kataloške opise u kompjuterske baze podataka, koje se mogu pretraživati po više kriterijuma, a jedinice se mogu šta-mpati u standardizovanom formatu. Ova vrsta kataloga je posebno pogodna za brza pretraživanja i međubibliotečku ra-zmjenu podataka i publikacija.
Za korisnika je najvažnije da zna da katalozi prema rasporedu materijala mogu biti alfabetski, stručni i predme-tni (mogu biti još: na naslov, unakrsni, topografski).
Alfabetski katalog (autorski, imenski, azbučni, abecedni, formalni) je osnovni katalog svake biblioteke, ujedno i najobuhvatniji jer prikazuje cjelokupni fond biblioteke. Osnovni princip sastavljanja kataloga je azbučni - abecedni redoslijed odrednica, koje sadrže ime indivi-dualnog autora, naziv kolektivnog tijela ili naslov djela. Po obimu može biti opšti (ako popisuje cio fond), glavni (obu-hvata najveći dio fonda) i posebni (rijetke knjige, rukopisi, periodika, karte).
Iako se mogu razlikovati po obimu i postavci, traži se da katalozi budu postavljeni cjelovito, dosljedno i pregledno. Kataloška jedinica izrađuje se na kartonskom listiću sta-ndardne veličine, rasporeda i izbora podataka. U gornjem lije-vom uglu piše se odrednica, skup riječi koji određuje mjesto listića u katalogu; prva riječ - redalica piše se istaknuta - velikim slovima. Odrednica se formira na više načina, što je detaljno razrađeno bibliotečkim pravilnicima i priručni-cima (za čitaoca je praktično da zna osnovna načela). U desnom gornjem uglu na listiću nalazi se signatura, oznaka topografskog smještaja publikacije, koja se piše kao kombinacija slova i arapskih brojeva. U donjem dijelu listića nalazi se standardizovani kataloški opis, skup prema sta-ndardu odabranih podataka o publikaciji, napisanih utvrđe-nim redoslijedom i razdvojenih propisanim simbolima (znaci-ma interpunkcije), kojima počinje svako područje opisa (tačka u opisu nema uobičajeni značaj).
Za korisnika su posebno važni odrednica i signatura. Po odrednicama su sortirani kataloški listići i prema njima se pretražuje katalog, dok signatura označava mjesto gdje se u spremištu publikacija nalazi. Ovaj podatak ne govo-ri ništa o publikaciji, ali je neophodan za manipulaciju pu-blikacijama unutar biblioteke. Bez tačne signature bibli-otečki radnik publikaciju može naći ako mu je dobro poznata; u velikim i prometnim bibliotekama to je moguće za publi-kacije koje se često traže, što nije slučaj sa većinom lite-rature kojom se bave istraživači.
Kataloške jedinice mogu biti: glavne (sadrže potpuni kataloški opis), jedinstvene (uz kataloški opis sadrže i pomoćne kataloške jedinice) i pomoćne (sadrže odrednicu i skraćeni opis; nazivaju se još: sporedne, analitičke, opšte i unakrsne uputne, zajedničke, pregledne). Sistem pomoćnih jedinica upućuje korisnika na glavnu i značajno povećava informativnost kataloga. Na primjer, kod publikacija sa više autora glavna jednica radi se na ime prvog po redoslijedu upisanom na naslovnoj strani publikacije, a pomoćne se rade za koautore, čime se korisnicima omogućava da nađu publikaciju preko imena svih autora.
Jedinstvena odrednica ima utvrđeni oblik; piše se u nominativu, savremenim jezikom i pismom određenim za katalog u konkretnoj biblioteci, dok se podaci u opisu pišu kao na publikaciji. U ćiriličnom katalogu prilikom formi-ranja odrednice vrši se transkripcija (slova se pišu kako se izgovaraju), a u latiničnom transliteracija (slova se doslovno prenose).
Odrednica može biti: individualna (ime autora), kolektivna (naziv kolektivnog autora), formalna (skup riječi koje karakterišu djelo) i stvarna (formira se od naslova). Individualnu odrednicu čini ime fizičke osobe koje u kataloškom smislu predstavlja podatak o odgovornosti; piše se u utvrđenom obliku, u nominativu i u inverziji (prezime pa ime odvojeno zarezom). Za jedinstvenu odrednicu uzima se prezime individualnog autora, ili od više autora prvog po redoslijedu na publikaciji. Korisno je znati: stalni atributi (Haxi, Pop i sl.) pišu se uz prezime; kod višečlanih prezimena uzima se prvi član; titule se pišu uz ime, u odre-dnici se pišu ako su plemićke, kao dio pseudonima, kada su gramatički vezane uz riječi podatka o odgovornosti ili ako su neophodne za identifikaciju ličnosti; naučne titule i zvanja kojih nema na publikaciji ne upisuju se; imena pod kojima su poznate neke istorijske ličnosti pišu se u tom obliku; pseudonimi se objašnjavaju u napomeni; razriješeni inicijali i podaci preuzeti iz sekundarnih izvora pišu se u zagradama.
Kao individualni autor u smislu odgovornosti za djelo smatraju se: autor djela, sastavljač rečnika, bibliografije, leksikona, enciklopedije, kataloga, osoba koja je sabrala i obradila građu za djelo (u istoriografiji to su zbornici građe), osoba čija se živa riječ ili prepiska izdaje. Kod višestrukog autorstva do tri imena odrednica se piše na prvog; djela sa više od tri autora tretiraju se kao anonim. Sadržajno samostalni radovi više autora objavljeni u jednoj publikaciji vode se na prvog, a za ostale se rade analitičke kataloške jedinice. Kao anonim se tretiraju još: radovi čiji autor nije potpisan, antologije, zbornici, spomenice, zbirke akata, službene publikacije organa društveno političkih zajednica.
Kolektivna odrednica piše se u utvrđenom obliku, a formira se na osnovu naziva kolektivnog tijela (ustanova, preduzeće, državne organizacije, naučna i stručna tijela, društveno političke organizacije i zajednice i njihova tijela; kongresi, konferencije, simpozijumi i drugi sastanci nacionalnog i međunarodnog značaja), koja se javljaju u ulozi stvaraoca djela.
Stvarna odrednica formira se od glavnog stvarnog naslova publikacije, a u nekim slučajevima od prve tri riječi stvarnog naslova. Prva riječ ističe se u značenju redalice.
Formalna odrednica izrađuje se za publikacije koje sadrže službena akta društveno političkih zajednica (države, opštine), kao što su: ustav, zakoni, buxeti, završni računi, planovi, odluke. Formalna odrednica sadrži naziv organizacije i pododrednicu koja karakteriše službeni akt (npr. "Jugoslavija. Zakoni"; "Jugoslavija. Ustav"). Bliže se formiranje odrednica razrađuje uputstvom za sastavljanje kataloga, koje izdaje matična biblioteka.
Kataloški opis čini skup elemenata pomoću kojih se identifikuje publikacija. Izrađuje se na osnovu međunarodnog standarda (ISBD), a sadrži precizno određen izbor i redoslijed podataka, simbole interpunkcije kojima počinju pojedina područja, kao i izvore iz kojih se podaci preuzimaju. Ovi standardi su značajni za radnike biblioteke koji vrše katalošku obradu, a osnovna znanja o tome koriste istraži-vačima za lakše pretraživanje kataloga i bibliografija.
Područja kataloškog opisa su:
ODREDNICA
Područje stvarnih naslova i podataka o odgovornosti. - Područje izdanja. - Područje izdavanja. - Područje materijalnog opisa. - Područje izdavačke cjeline
Napomena.
ISBN
Velikim slovom piše se prva riječ područja, ime autora i glavni naslov, dok se unutar opisa veliko slovo piše prema pravopisu jezika kojim se pišu djelovi opisa. Glavni stvarni naslov preuzima se sa naslovne strane ili zamjene za nju; alternativni naslov ("ili") je sastavni dio glavnog naslova i počinje velikim slovom; pomoćni naslov razdvaja se od glavnog dvotačkom sa razmacima i počinje malim slovom, osim ako se prva riječ po pravopisu piše velikim.
Podaci o odgovornosti prenose se doslovno sa publi-kacije, odvojeni zarezom ili veznikom "i". Odgovornost se odnosi na: autora, koautore, saradnike, pisce predgovora, pogo-vora, komentatore, priređivače, prevodioce, sastavljače, ure-dnike, ilustratore. Redni broj izdanja i godina izdavanja pišu se arapskim brojem. Kao opseg publikacije uzima se poslednja numerisna strana, dok se strane koje nijesu numerisane (paginirane) ne dobrojavaju. U alfabetskom katalogu katalo-ške jedinice slažu se prema redoslijedu slova prve riječi, ako je ona ista onda naredne. Djela istog autora slažu se utvrđenim redom: sabrana djela, izabrana djela, izbor iz djela, pojedinačna djela (po prvoj riječi naslova).
Na osnovu rečenog, kataloški listić za jednu knjigu u biblioteci koja katalog vodi ćirilicom izgledao bi ovako:
GROS, Mirjana
Historijska znanost : razvoj, oblik, smjerovi / Mirjana Gross. - 2. izmijenjeno i dopunjeno izdanje. - Zagreb : Sveučilišna naklada Liber, 1980. -392 str; 24 cm
Izdavačka cjelina obuhvata više publikacija, povezanih zajedničkim nazivom i numeracijom. To su razna "kola", "biblioteke", višetomne publikacije (Istorija srpskog naroda, Enciklopedija Jugoslavije), izabrana ili sabrana djela. Ove publikacije imaju zajednički stvarni naslov, ali može i svaki dio da ima svoj naslov. Primjer:
Branko Petranović: Istorija Jugoslavije 1918-1998. - Beograd : Nolit, 1988.
1. Kraljevina Jugoslavija 1914- 1941.
2. Narodnooslobodilački rat i revolucija 1941-1945.
3. Socijalistička Jugoslavija 1945-1988.
Ovakve publikacije mogu u katalogu da se obrade na dva načina: da se vode pod zajedničkim stvarnim naslovom, a podaci o sveskama da se daju u napomenama ili da se svaka sve-ska vodi na svoj naslov, a podaci o zajedničkom naslovu u napomeni.
Bez obzira na vrstu kataloga, treba imati u vidu da se on formira tokom dugog perioda, da je bilo promjena u načinu izrade listića, da su se nazivi nekih kolektivnioh autora ili organizacija više puta mijenjali. Ovi problemi se u bibli-otekama rješavaju sistemom uputno informativnih listića, zbog čega je korisno detaljnije pregledati katalog.
Stručni katalog se vodi prema Univerzalnoj decimalnoj klasifikaciji, u kojoj su sve oblasti ljudskog znanja i stvaralaštva podijeljene u deset grupa, obilježenih brojevima od 0 do 9. Publikacije su podijeljene po strukama, ove po podgrupama i tako redom (uvijek po deset). Teorijski je sve moguće izraziti brojem. U ovoj katalogizaciji ide se od opštih pojmova ka posebnim po sistemu subordinacije. Ona omogućava izbor nivoa uopštavanja (svaki naredni broj daje detaljniji opis). Radi lakšeg snalaženja uz ovaj katalog postoji šema primijenjene klasifikacije. Katalog je u principu selektivan, ne sadrži sve što biblioteka ima u fondovima već izbor važnijih publikacija. Osim toga, u okviru klasa listići ne moraju biti sortirani po azbučnom - abecednom redu, što znači da je korisno pregledati sve listiće iz jedne klase, a ne oslanjati se samo na slova odrednica. U svakom katalogu može da bude narušen redo-slijed listića; dešavaju se greške pri sortiranju, ponekad i nesavjesni korisnici vade listiće radi pisanja podataka a ne vode dovoljno računa kako ih vraćaju.
Predmetni katalog je katalog u kojem se odrednice formiraju na osnovu predmeta o kojima djela govore. Pojmovi su posebno definisani i raspoređeni azbučnim redom po sistemu enciklopedijskog rečnika, bez obzira na pismo kojim je publikacija pisana. Ovo je realni katalog (nema subordi-nacije kao u stručnom), ali je i selektivan (ne sadrži manje važnu literaturu). Katalog je jednostavan za korištenje, jer su predmeti formulisani realnim jezikom. Problem se javlja u smislu koliko je sastavljač odrednice stručno i pravilno oci-jenio sadržaj publikacije. U ovom katalogu mogu se tražiti djela bez podataka o autoru i naslovu, jer se tu evidentira literatura o određenom predmetu, temi (Kosovska bitka, Prvi srpski ustanak, Prvi balkanski rat, Nikola Pašić i slično). Ključ predmetnog kataloga sastoji se od kartona sa vidno istaknutim odrednicama i pododrednicama (nazivima pre-dmeta, teme) i to omogućava lakše pretraživanje. Ista knjiga može se naći pod više pojmova o kojima govori (sistem gla-vnih i uputnih listića).
Univerzalna decimalna klasifikacija
Više puta pomenuta je Univerzalna decimalna klasifikacija, skraćeno UDK. To je međunarodni sistem doku-mentacione klasifikacije, koja se i u našoj zemlji koristi pri sređivanju bibliotečkog materijala i izradi biblio-grafija. Klasifikacija je analitičko-sintetička, jer je u postupku njene izrade neophodno rastavljati elemente na sastavne djelove. Ona je hijerarhijska, zasniva se na subordi-naciji pojmova, podjela uvijek ide od opšteg pojma ka pose-bnom.
UDK je aspektna klasifikacija, jer se pojam može javiti na više mjesta zavisno sa kojeg se aspekta posmatra. Primjer: Napoleonovi ratovi mogu se, zavisno od interesa, odnosno zemlje čija je istorija u prvom planu, klasifikovati kao:
940.2 istorija Evrope, novi vijek
944 istorija Francuske
947 istorija Rusije.
Drugi svjetski rat označava se brojevima 940.53/54, a Jugoslavija u Drugom svjetskom ratu brojevima 940.534.971 (pojmu Drugi svjetski rat dodaje se oznaka za Jugoslaviju 497.1).
UDK sistem je vještački jezik, u kojem svaki broj (cifra) ima svoje značenje i mjesto, nijesu mogući dvosmisleni izrazi i alternative kao u govornom jeziku. Sistem znakova je šifra koja predstavlja pojmove u klasifikaciji i generalno izražava njihov red. Piše se isključivo arapskim ciframa, bez razmaka, razdvojenim znakovima jasno definisanog značenja. Slova se u klasifikaciji koriste samo za pisanje imena u smislu konkretizacije. Klasifikacioni broj posma-tra se kao decimalni razlomak manji od jedinice (npr. poslije broja 3 ne dolazi 4, već 0, 1 do 9). Radi lakšeg čitanja poslije svake treće cifre stavlja se tačka (tačka nema posebno znače-nje), ali se broj ne čita kao cjelina (jedinstven decimalni broj) već svaka cifra označava potklasu u decimalnoj podjeli.
Klasifikacija se naziva univerzalnom zato što je zasnovana na podjeli cjelokupnog ljudskog znanja na deset grupa (klasa) jasno definisanog sadržaja, sa mogućnošću teorijski neograničene podjele svake na podgrupe po sistemu subordinacije pojmova. Stepen uopštenosti može se birati po želji korisnika, odnosno svaka podgrupa može se dalje dije-liti prema tome koji se nivo preciznosti želi iskazati. Sve grupe i podgrupe nijesu jednako razgranate. Klasifikacija omogućava formiranje složenih brojeva za označavanje međuso-bne povezanosti predmeta. Kombinacijom glavnih i pomoćnih brojeva i oznaka iz utvrđenih tablica teorijski je moguće svaki pojam izraziti brojem, što ovu klasifikaciju čini razumljivom korisnicima bez obzira na govorni jezik. Klasi-fikacija se zove univerzalnom i zato što je u primjeni širom svijeta. Decimalnom se zove zato što su sve struke podijeljene na deset grupa, a svaka od njih se dalje beskonačno dijeli i grana po istom principu. Klasifikacija je nastala početkom 20. vijeka, stalno se dopunjava i usavršava uz međunarodnu konvenciju.
UDK se sastoji od glavne i pomoćnih tablica. Glavna tablica sastoji se od 10 klasa, obilježenih brojevima od 0 do 9, sa daljom progresivnom podjelom. Osnovna podjela grupa je slijedeća:
0 opšta grupa;
1 filozofija, psihologija;
2 religija, teologija;
3 društvene nauke;
4 slobodna, od 1964. filologija i lingvistika u grupi 8;
5 matematika, prirodne nauke;
6 primijenjene nauke;
7 umjetnost, arhitektura, fotografija, muzika, razonoda, sport;
8 jezici, nauka o jeziku, književnost, nauka o književnosti;
9 arheologija, geografija, biografije, istorija.
Svaka od grupa dijeli se na deset novih, a ove se dalje razgranavaju po istom sistemu, uvijek od opštijeg pojma ka užem. Tako se grupa 3, društvene nauke, u narednom stepenu dijeli na slijedeći način:
30 teorija, metodologija i metode dr. nauka uopšte, socio-grafija;
31 demografija, sociologija;
32 politika;
33 privreda, ekonomske nauke;
34 pravo, pravna nauka, zakonodavstvo;
35 javna uprava, ratna vještina, vojne nauke;
36 socijalna zaštita, osiguranje;
37 vaspitanje, obrazovanje, nastava, slobodno vrijeme;
38
39 etnologija, etnografija, narodni običaji, folklor.
U UDK broju moraju se pisati svi brojevi (cifre) i simboli, pri čemu se ne smiju mijenjati mjesta i oznake. Broj se može skraćivati samo sa desne strane, odnosno prekidati se dalja klasifikacija. Brisanje zadnjeg broja vraća klasi-fikaciju na prethodni, viši nivo, dok brisanje od prvog nije moguće. Svaka naredna podgrupa počinje istim brojem, odnosno sadrži sve prethodne brojeve. Na primjer: broj 371.3:93/99 je oznaka za metodiku nastave istorije. Pojedini brojevi znače: 3 -društvene nauke; 37 -vaspitanje i obrazovanje, nastava, 371 organizacija vaspitanja i obrazovanja; 371.3 -nastavne metode; dok brojevi 93/99 pripadaju grupi 9 i označavaju istoriju uopšte. Dodavanjem broja iz druge grupe broju iz grupe 3 konkretizuje se predmet čije se nastavne metode razmatraju.
Opšti pomoćni brojevi određuju način izražavanja odnosa među predmetima i opšte karakteristike koje se ponavljaju. Opšti pomoćni brojevi su znaci i brojevi čije značenje je precizno definisano. Znaci su: plus (+) za dodavanja, povezuje dva ili više UDK brojeva i tako označava pojam koji nema svoj broj; kosa crta (/) je znak uzastopnog proširivanja (1/9 znači od 1 do 9); dvotačka ( za označavanje međusobnog uticaja, označava prost odnos (A:B isto je što B:A) dvostruka dvotačka (: označava fiksiran redosled (A::B nije isto što B::A); zagrade služe kao veza između brojeva UDK ali same nemaju značenje. Zvezdica (*) se koristi kada se u UDK uvode oznake iz drugih izvora, ali se imena mogu dodavati bez zvezdica.
Opšti pomoćni brojevi se sastoje od numeričkih tablica, u kojima su pojmovi sređeni hijerarhijski. Ovi brojevi služe za bliže određenje mjesta, vremena, jezika i slično. Oni dobijaju puno značenje dodavanjem glavnom broju. Opšti pomoćni brojevi pišu se u zagradama, a sastoje se od znakova i brojeva. Znak jednako (=) koristi se ispred broja koji označava jezik dokumenta, npr. (=861) je oznaka za srpski jezik, dok =03 označava prevod i piše se ispred oznake za jezik sa kojeg je dokument preveden. Znak za jezik može da znači i nacionalnu pripadnost.
Nezavisni pomoćni brojevi mogu se dodavati svakom glavnom broju (mogu se pisati i ispred ili unutar broja) jer su omeđene cjeline, dok se zavisni pomoćni brojevi dodaju na kraju broja. Nezavisni brojevi mogu da se koriste i samo-stalno. Ranije smo vidjeli da je dodavanjem oznake za Jugosla-viju (497.1) oznaci za Drugi svjetski rat konkretizovano mjesto (zemlja) na koje se misli. Oznaka mjesta za Srbiju je (497.11), za Crnu Goru (497.16), dok su brojevi za Vojvodinu (497.113) i Kosovo i Metohiju (497.115) nastali daljom podjelom broja za Srbiju.
Oznake mjesta dodaju se drugim brojevima kada se želi odrediti mjesto - zemlja o kojoj se govori i tada se pišu u uglastim zagradama. Na primjer, kada se broju za istoriju civilizacije - kulture 930.85 doda broj za Jugoslaviju dobija se broj 930.85(497.1), koji označava kulturnu istoriju Jugoslavije. Na sličan način određuje se broj za istoriju književnosti, arhitekture, umjetnosti, s tim što prvi dio broja pripada odgovarajućoj opštoj grupi..
Postoje pomoćni brojevi za razne aspekte. Pomoćni broj -05 koristi se za oznaku lica i lične karakteristike. Na primjer: -053.2 znači žene; -055.52 su roditelji; -055.6 potomci; -058.214 robovi; -058.222 feudalci i tako dalje.[1]
Za istraživače su interesantni i brojevi za oblik u kojem je dokument saopšten. Taj broj se piše u uglastim zagra-dama i počinje nulom (0...). Evo zanimljivih primjera:
(0.032) rukopisi
(0.035) kopije, reprodukcije
(0.035.22) mikrofilmovana dokumenta
(01) bibliografije
(012) biobibliografije
(014) posebne bibliografije
(015) nacionalne bibliografije
(03) opšte enciklopedije, leksikoni, priručnici
(031) enciklopedije
(035) priručnici
(042), predavanja, govori
(043.3) disertacije
(044) pisma
(045) članci i prilozi u serijskim publikacijama i zbirkama
(046) novinski članci
(047) izvještaji, bilješke, vijesti
(05) serijske publikacije
(051) periodične publikacije, časopisi
(054) novine
(07) publikacije za obuku, učenje
(073) nastavni programi
(075) obrazovni tekstovi, uxbenici
(075. fakultetski i visokoškolski uxebnici
(082) zbornici radova
(084.4) atlasi
(088.4) ugovori, pismeni sporazumi
(091) istorijsko izlaganje
(092) biografsko izlaganje)
(093) istorijski izvori.
Specijalni pomoćni brojevi mogu da se koriste samostalno ili da se dodaju drugim brojevima. Ako broju za serijske publikacije dodamo broj za mikrofilmove dobićemo broj (05.035.22) što znači periodika na mikrofilmu; ili ako ovaj broj dodamo glavnom broju 949.71 dobićemo broj 949.71(05.035.22), koji znači mikrofilmovana periodika iz istorije Jugoslavije. Iz primjera se vidi da se u pomoćnim brojevima tačke ne stavljaju poslije svake treće cifre, već da se uvažavaju oznake specijalnih brojeva. Takođe se vidi da se UDK broju može dodavati proizvoljan broj drugih i pomoćnih brojeva i praviti se razne kombinacije prema smislu (sadržaju) pojma koji želimo da iskažemo.
Glavnom broju može se dodavati više pomoćnih brojeva da bi se izrazile sve važne osobine. Na primjer, naša knjiga "Ogledi iz istorije prosvjete" (Priština, 1998-) nosi katalo-gizaciju 373(497.16)(091)(082). Djelovi broja znače slijedeće: 373 opšteobrazovne škole (katalogizacija je ostala na ovom nivou zbog raznorodnosti sadržaja), (497.16) na teritoriji Crne Gore; (091) označava da je u pitanju istorijski pregled, dok pomoćni broj (082) govori da je u pitanju zbornik radova. Kao što se vidi, kombinacijom pomoćnih i glavnog broja bliže je opisan sadržaj knjige: zbornik radova iz istorije školstva u Crnoj Gori.
Knjiga, zavisno od sadržaja i željenog nivoa konkretizacije pojmova, može imati više UDK brojeva. Knjiga o kojoj je riječ, pored citiranog, ima i broj 373.54(497.16 Berane)"1944/1994", jer sadrži obiman tekst koji zaslužuje posebno da se istakne. To nam omogućava da objasnimo još neke stvari. Konkretno, broj 373.5 u daljoj podjeli označava srednju školu, a 373.54 gimnaziju. Dodavanjem pomoćnog broja za mjesto označeno je da je u pitanju gimnazija u Crnoj Gori, a dodavanjem imena grada identifikovana je gimnazija o kojoj je riječ (naslov teksta je "Realna gimnazija u Beranama 1944 - 1994.").
Pod navodnicima su obilježene godine, jer se pomoćni broj za vrijeme piše pod navodnicima a raspon godina označava kosom crtom. Na sličan način moguće je izraziti vremenske raspone, godišnje doba, mjesec, dan, čak i neke složenije aspekte vremena. Na primjer: "321" označava proljeće; "332.01" januar; "342.1" ponedeljak; "3455" ponoć; "362" vrijeme mira; "364" vrijeme rata; "38" praznik; "3873" rođendan"; "3874" smrtni slučaj i tako dalje. Vjekovi se označavaju prethodnom cifrom. Tako se novo doba označava brojevima "15/19", dvadesti vijek brojem "19".
U grupi 9 oznaka za mjesto ne odvaja se zagradom, već se koristi za formiranje broja. Na primjer: 914.971 označava geografiju Jugoslavije, 914.971.1 geografiju Srbije, 914.971.6 geografiju Crne Gore. Po istom sistemu istorija Jugoslavije označava se brojem 949.71, istorija Srbije 949.711, a Crne Gore 949.716. Broj je nastao grananjem podgrupe 94 (srednjovjekovna i savremena istorija), odnosno podgrupe 949.7 (istorija balkanskih zemalja). U podjeli Balkana Jugoslavija nosi broj 1, a u okviru nje Srbija broj 1, Crna Gora broj 6 i td. (u međunarodnoj klasifikaciji prihvaćena je međuratna podjela Jugoslavije na banovine). Ovo pokazuje sistem nadređenosti pojmova, svaki naredni nastaje podjelom prethodnog.
Čini se korisnim da evidentiramo nekoliko brojeva iz grupe 930 (istorijska nauka), uz napomenu da se svaka klasa može dalje dijeliti i precizirati dodavanjem oznaka za mjesto i vrijeme.
930 istorija; pomoćne istorijske nauke
930.1 istorija kao nauka; teorija i filozofija istorije; struktura i forma istorije
930.2 istorija: metode proučavanja zasnovane na pisanim izvorima, zapisima
930.22 diplomatika
930.23 istorijska kritika
930.24 istorijska hronologija
930.25 arhivistika; arhivi
930.27 epigrafika; paleografija
930.85 istorija civilizacije; kulturna istorija
930.9 opšta istorija; svjetska istorija
931 istorija starog vijeka; istorija starih naroda
936 istorija sjevernoevropskih, zapadnoevropskih i istočnoevropskih naroda do 476. godine nove ere
937 istorija starog Rima (do 476. n.e.)
938 istorija stare Grčke (do 323. god. n.e.)
94 srednjovjekovna i savremena istorija
940 istorija Evrope; istorija Zapada
940.1 srednji vijek (u širem smislu) 375-1492
940.2 novi vijek, 1492-1914
940.3 Prvi svjetski rat
940.5 istorija Evrope od 1919
942 istorija Engleske i Velike Britanije
943.0 istorija Njemačke
943.6 istorija Austrije i Austro-Ugarske
944 istorija Francuske
947 istorija Rusije
949.7 istorija balkanskih zemalja
949.71 istorija Jugoslavije
949.711 istorija Srbije
949.711.3 istorija Vojvodine
949.711.5 istorija Kosova i Metohije
949.712 istorija Slovenije
949.713 istorija Hrvatske
949.715 istorija Bosne i Hercegovine
949.716 istorija Crne Gore
949.717 istorija Makedonije
950 istorija Azije
960 istorija Afrike
970 istorija Sjeverne i Srednje Amerike
973 istorija Sjedinjenih Američkih Država
980 istorija Južne Amerike
990 istorija Okeanije i polarnih oblasti
994 istorija Australije.
Rad sa publikacijama
Čini se praktičnim uz rad u biblioteci kazati nešto ukratko o praktičnim aspektima rada sa literaturom (monografije, članci, novine). Osnovni način upoznavanja i obrade literature je čitanje. Za efikasno čitanje literature, pronalaženje i vrednovanje naučnog materijala pomaže iskustvo, kako iskustvo samog istraživača tako i nagomilano iskustvo drugih, koje se upoznaje kroz lične kontakte ili preko metodološke literature.
Literatura se koristi kao izvor činjenica, stavova, zaključaka, bibliografskih podataka. To ukazuje na nužnost da se i prema literaturi ima kritički odnos i da se u toku njene obrade vrši odgovarajuća kritika izvora. Ono što bi mogli nazvati spoljašnjom kritikom odnosi se na utvrđivanje auto-rstva, mjesta i vremena izdavanja, koji naučni autoriteti i institucije stoje iza izdanja. U vezi autora treba znati njegovu metodološku i stručnu osposobljenost za obradu pitanja kojim se bavi, njegov odnos prema nauci, građi i literaturi, političku i drugu angažovanost kao mogući izvor pristrasnosti. U postupku kritike teksta treba vrednovati dokumentacionu osnovu rada, tj. koliko je autor istražio izvornu građu i kakvog je ona značaja, koliko je izučio literaturu i kakvu, kako primjenjuje kritiku izvora, kako zaključuje, obrazlaže i dokumentuje zaključke, koliko je pouzdan kao prenosilac informacija, kako se odnosi prema izvorima i tuđim radovima, koliko mu je korektan stil pisanja i pravilan jezik kojim piše i slično. Sve to treba imati u vidu kada se odlučuje vredi li pokloniti povjerenje nečijem radu.
Za neke autore koji imaju zvanja i objavljene radove u naučnim krugovima zna se da su nepouzdani, olako formulišu zaključke, nijesu objektivni, prave kompilacije, prisvajaju materijal iz tuđih radova. Od neiskusnih i neafirmisanih autora o složenim temama ne treba očekivati radove visokih naučnih i dokumentarnih kvaliteta. Kod neistoričara koji se bave istoriografijom i publicistikom problem je nepozna-vanje metodologije, nedovoljno poznavanje istorije, zaklju-čivanje na osnovu malog broja izvora i izvora manjeg značaja. Sve ovo može da utiče na kvalitet radova i o tome se mora voditi računa. Velika količina objavljenog nije kvalitetna podloga za dalji naučni rad, nije novost ili nema kvalitet i izvornu osnovu.
Postupak naučne obrade teksta (knjige, članka) mogao bi se podijeliti u tri etape: informativno čitanje, intenzivno čitanje i dopunsko čitanje. U fazi informativnog čitanja istraživač treba da ustanovi kakvu knjigu ima u rukama, šta mu ona nudi i na koji način, ima li u njoj sadržaja koji mu treba. Ako su odgovori na ova pitanja u cjelini negativni prestaje dalji rad sa knjigom.
U fazi upoznavanja knjige značajnu ulogu imaju neki njeni djelovi. Iz impresuma i sa naslovne strane istraživač saznaje ko je autor, recenzenti, urednik, izdavač. Ovi podaci mogu da govore o ozbiljnosti rada, ali ne moraju. O izloženom materijalu informaciju pruža sadržaj, koji može da bude na početku ili na kraju knjige. Iz naslova glava i poglavlja, zavisno od razuđenosti sadržaja, vidi se u globalu čime se knjiga bavi i kako je materijal raspoređen. Iz predgovora ili uvoda može da se sazna nešto više o temi, cilju obrade, primijenjenoj metodologiji, sadržaju knjige. U dobrom zaklju-čku ili rezimeu nalazi se u kratkim crtama izložen sadržaj knjige i njeni osnovni rezultati. Ovaj dio pruža istraživaču veoma važne podatke pri odlučivanju da li se vredi dalje baviti sadržajem knjige. To bi trebalo da bude ogledalo znanja autora, primijenjene metodologije i rezultata rada. Značajne podatke o sadržaju pružaju razni indeksi ili registri, koji se nalaze na kraju knjige. Iz njih se može brzo i lako vidjeti koliko sadržaj knjige odgovara kao materijal za dalji rad na nekoj temi. Dobri registri omogućavaju brzo kretanje kroz sadržaj i pronalaženje konkretnih podataka o sadržaju predstavljenom pojmom u registru. Mnoge knjige, naučne po pravilu, imaju na kraju spisak izvora i literature, koji ne samo što govori na osnovu čega je knjiga nastala, već pruža dragocjene podatke za radnu bibliografiju pri novim istra-živanjima.
Govorili smo o djelovima knjige koji sadrže važne informacije i preko kojih čitalac stiče prvi utisak o knjizi. Međutim, njihovim upoznavanjem ne iscrpljuje se info-rmativno čitanje. Ono podrazumijeva još pažljivo preli-stavanje knjige i čitanje teksta. Ovo čitanje naziva se info-rmativnim zato što mu je cilj da istraživač upozna sadržaj knjige, ali pri tome ne ocjenjuje i ne evidentira naučni materijal za svoj rad, ili to čini u manjem obimu. Iskusni čitaoci mogu relativno brzo da obave informativno čitanje. To rade tako što se ne zadržavaju duže na pojednim djelovima teksta, izvježbani su da letimičnim čitanjem teksta prepo-znaju mjesta sa važnijim sadržajem i njima posvete više pažnje a ostali tekst da pregledaju "površno". Zavisno od sti-la pisanja, obično se ključna mjesta u pasusu nalaze na početku ili na kraju, iz završetka prethodnog pasusa naslućuje se sadržaj narednog i slično i to omogućava upoznavanje osnova sadržaja za kraće vrijeme. Takva vještina čitanja veoma je važna, jer štedi vrijeme na upoznavanju literature i eliminisanju tekstova koji nijesu dovoljno informativni ili naučno utemeljeni. Ovakvo čitanje nije kvalitetna podloga za naučni rad, već služi za selekciju literature.
Ako je istraživač u fazi upoznavanja knjige zaključio da ona odgovara njegovim potrebama i da ima neophodne naučne kvalitete pristupa intenzivnom čitanju. To podrazumijeva pažljivo čitanje, uz temeljitu analizu i vrednovanje proči-tanog. U toku ovakvog čitanja istraživač obilježava važne detalje ili djelove teksta, ispisuje citate, pravi bilješke i komentare, razrađuje ideje koje mu se jave u toku čitanja, povezuje pročitano sa nečim što se nalazi u drugom dijelu teksta ili drugim tekstovima, evidentira neslaganja, otvorena pitanja, dileme, kritikuje uočene nedostatke i slično. Intenzivno čitanje obavlja se sa maksimalnom pažnom, konce-ntracijom misli i intelektualnim naporom; tekst se vrednuje, utvrđuju se činjenice, iskazi, zaključci i na osnovu njih formuliše novi tekst, autorske beleške. Pri tome se čitalac kreće kroz tekst po potrebi, vraća se na nešto što je ranije pročitao, pronalazi naprijed djelove koje je zapazio u ranijem čitanju, upoređuje, vrednuje, zaključuje.
U tuđim knjigama i časopisima nije korektno ni dozvoljeno podvlačiti i praviti bilješke, a u svojim može se podvlačiti, dopisivati i na razne načine obilježavati tekst koji treba brzo pronaći. Iz tuđe literature prave se bilješke ili se snimaju pojedini djelovi, čak i čitavi tekstovi. Zahva-ljujući razvoju tehnike to je relativno jednostavno i veoma je korisno; dobro je snimiti važne djelove i trajno ih imati radi naknadnog čitanja ili upotrebe u narednim istraživanjima. I iz svoje literature pojedini djelovi i komentari moraju da se zapišu na listiće i tako uključe u novi rukopis. Treba evidentirati podatke i zaključke koji se učine sadržajnim i važnim, kao i ideju ili zaključak koji se javi u toku čitanja; nije mudro previše se oslanjati na pamćenje, jer je realna pretpostavka da će se tokom vremena ili u daljem radu zaboraviti važan podatak, smisao proči-tanog, nova ideja. U toku prikupljanja materijala treba bilježiti više, a to se kasnije u postupku kritičkog sređivanja prevrednuje i rasporedi na pravi način.
Dopunsko čitanje nije uvijek potrebno; to se čini kada se u toku sređivanja materijala ili pisanja rukopisa pojavi nejasnoća, posumnja se u tačnost bilješke ili se javi potreba da se nešto u tekstu provjeri, konkretizuje, proširi. Takve potrebe javljaju se češće ako se bilješke ne prave princi-pijelno i disciplinovano. Iz rečenog slijedi da je dopunsko čitanje djelimično, obavlja se na odabranim djelovima teksta, kao i da se obavlja uz pojačanu pažnju, može se reći i kritiku teksta i napravljenih bilješki.
Za pravljenje ispisa i bilješki iz literature nema propisanih pravila, mada se savjeti te vrste mogu naći u metodološkim priručnicima raznih struka. Oni su rezultat pozitivnog istraživačkog iskustva, čije uvažavanje pomaže u ekonomičnijem i kvalitetnijem bilježenju, štedi vrijeme i napore, smanjuje broj nekvalitetno napravljenih bilješki.
Naučni materijal iz literature vadi se u vidu ispisa-citata i u vidu komentara. Citat podrazumijeva da se dio teksta preuzme bez ikakvih izmjena. Takav tekst obavezno se prilikom uključivanja u svoje izlaganje vidljivo obilježava, obično navodnicima, uz navođenje bibliografskih referenci (podataka) u napomeni. Valja imati osjećaja za to šta se citira. Treba citirati definicije, važne misli, tekst koji ima značajan sadržaj, koji se ne može na drugi način reći kvalitetnije, tekst kojemu se nema šta dodavati, u slučaju kada se želi potpuno sačuvati autentičan tekst. Citiranje uopštenih rečenica bez bitnog sadržaja, opšte poznatih stvari, nebitnih detalja i slično nije umjesno. Sve se to može reći slobodnijim iskazom, a u napomeni se može navesti izvor i da time ne izgubi ni izvorni ni novi tekst. Ovdje govorimo o citiranju u novom rukopisu. Međutim, kada se prave ispisi iz literature umjesno je staviti pod navodnike svaki tekst koji se učini zanimljivim. U fazi njegove dalje obrade autor će odlučiti na koji način takav citat da iskoristi.
Bolje je na vrijeme obilježiti šta je doslovno prepisano, jer se kasnije može desiti da se stavi pod navodnike nešto što ne treba ili da se doslovan ispis objavi bez navodnika. U oba slučaja nanosi se šteta izvornom tekstu, što je nenaučan i nekorektan postupak. Imali smo prilike da vidimo citate u kojima su vršene izmjene riječi, naglašavane su riječi koje u originalu nijesu naglašene, izostavljane su ruječi i slično a da to nije objašnjeno. Takva mijenjanja citi-ranog teksta su nenaučna, predstavljaju zloupotrebu litera-ture i povredu autorskih prava. Time se mijenja smisao izvo-rnog teksta, čini se falsifikat i nanosi šteta autoru koji se citira. Svako skraćivanje, mijenjanje ili naglašavanje tuđih riječi treba u napomeni objasniti. Uobičajeno je da se izostavljanje teksta u citatu označava sa tri tačke, nekad i u zagradama (...). Nije prikladno da se tačke stavljaju na početku, a ni na kraju citata, iako je pravopisno pravilno da se tako označava prekid rečenice. Naime, bitno je označiti preuzeti tekst i skrenuti pažnju na izostavljanje riječi u njemu, ali nije nužno skretati pažnju da prije ili poslije njega postoji izostavljeni tekst.
Komentar podrazumijeva da istraživač prepriča ili parafrazira u manjoj ili većoj mjeri tekst iz literature, izostavljajući djelove rečenica ili teksta unosi svoje, pravi novu formulaciju sa osloncem na izvorni tekst. Takav komentar ne obilježava se navodnicima, ali treba navesti u napomeni šta je njegova izvorna osnova. To znači da u toku obrade literature i za komentare treba zabilježiti na osnovu čega su napravljeni. Istraživač treba da odluči na koji način će u svojim bilješkama označavati doslovno preuzeti tekst a na koji komentare i toga načina da se disciplinovano drži u čitavom radu. Najjednostavnije je uvijek citate obilježavati navodnicima, a komentare stavljati u uglaste zagrade. Tako neće u kasnijem radu doći do zabune. Nije dobro mijenjati tehniku bilježenja, jer se tokom vremena zaboravi šta je šta i bilješke izgube na kvalitetu.
U toku obrade literature istraživač povremeno piše još jednu vrstu bilješki. Često se desi da se tokom čitanja literature pojavi zanimljiva ideja u vezi rada, nametne se neki zaključak, istraživač se sjeti druge literature ili izvora, zaključi da bi trebalo nešto da provjeri, razradi, konkretizuje. To su autorske bilješke i njih treba odvajati od bilješki za koje se kasnije u rukopisu moraju navoditi izvori. Takve bilješke autor ne mora posebno da obilježava, ali nije višak da i za njih odredi oznaku po kojoj će kasnije znati kad i kako su nastale.
Kad radi sa literaturom koja nije njegovo vlasništvo istraživač obično pravi više bilješki, a iz svoje literature bilježi manje, jer zna da se uvijek može vratiti na izvor. Korisno je stvoriti naviku da se prilikom rada sa litera-turom i izvornom građom prave bilješke u obliku u kojem će kasnije biti uključene u rukopis. To ne znači da one moraju i kasnije ostati takve, ali se treba truditi da se već u prvoj verziji bilješke približe onome što će se kasnije pisati. Zato je korisno praviti više bilješki i komentara, jer se tako evidentiraju i ideje koje se javljaju u toku čitanja, bolje se cijeni smisao pročitanog teksta kao cjelina nego kasnije na osnovu fragmenata. Da bi se takve bilješke mogle lakše rasporediti prema planu istraživanja i kasnije planu pisanja rada, praktično je da se na jednom listu ne bilježi više odvojenih stvari, uvesti pravilo "jedan list - jedna bilješka", bez obzira koliko je duga. Štednja papira za dokumentarne i bibliografske bilješke ili lijenjost u pisanju kasnije se višestruko sveća.
Bilješke se mogu praviti u sveskama ili na odvojenim listovima proizvoljne veličine. Za bibliografske i druge bilješke često se koristi izraz "fiš" ili "fiša", bez obzi-ra na veličinu lista na kojem je napravljena. Bilježenje u sve-skama ima prednost što se listovi ne gube i što bilješke idu u kontinuitetu. To je pogodno kad se radi o tekstovima koji su povezani tako da bi pomjeranje bilješki uticalo na smisao. Međutim, sveske nijesu pogodne za sortiranje bilješki prema glavama i poglavljima; upotrebu za više projekata i slično. Obično je potrebno da se iz njih ponovo prepisuje, a to povećava mogućnost pravljenja grešaka i previda. Bilježenje na odvojenim listovima, najčešće formata A4 ili A5, ima prednost u tome što se takve bilješke lako sortiraju i po potrebi premještaju, ali je nezgodna strana što se lakše mogu izgubiti ili razdvojiti povezane bilješke. Da bi se ta mogućnost smanjila i da bi se olakšao rad sa bilješkama, praktično je u fazi pravljenja bilješke na odabranom mjestu upisivati oznake rada, glave i poglavlja za koje su planirane. Te se oznake kasnije mogu mijenjati ili dopunjavati, ali je korisno označiti polaznu ideju.
Bez obzira na način bilježenja, pravilo je da se na svakoj bilješci evidentira tačan izvor: autor, djelo i strana. Te oznake se mogu pisati i u skraćenom obliku, ali na način koji će autoru uvijek biti poznat i jasan. Osnovna su pravila da se sve bilješke i oznake izvora rade po istom modelu; da se upiše dovoljno podataka za preciznu identifikaciju izvora; da posebni autorski simboli imaju uvijek isto značenje. Bilje-ška za koju se izgubi izvor nosi rizik pogrešne upotrebe, gubi dokumentarnu vrijednost i postaje neupotrebljiva.
Literatura:
Babović, Mirjana ; Jančić, Svetlana: Alfabetski katalog monografskih publikacija : izrada i formiranje. - 2. dopunjeno izdanje. - Beograd, 1991.
Bibliografija. - Enciklopedija Jugoslavije, 1. - Zagreb, 1955, 504-519.
Biblioteke. - Enciklopedija Jugoslavije, 1. - Zagreb, 1955, 519-550.
Glumac, Divna: Predmetni katalog u biblioteci opšteg tipa. - Beograd, 1980.
Deletić, Zdravko: Metodika naučnog rada u istoriografiji. -Priština, 2000.
Jovanović, Vladimir ; ... (et al.): Bibliotekarski leksikon. - Beograd, 1984.
Popović, Emil V.: Stručni katalog. - Beograd, 1982.
Univerzalna decimalna klasifikacija : prvo srpskohrvatsko srednje izdanje, I deo. - Beograd, 1991.
Filipović, Ljerka: Univerzalna decimalna klasifikacija : shema za stručni katalog u narodnim knjižnicama. - Zagreb, 1985.
Šamić, Midhat: Kako nastaje naučno djelo : uvođenje u metodologiju i tehniku naučnoistraživačkog rada. - 7. izdanje. - Sarajevo, 1988.
[1] Svi UDK brojevi prema: Univerzalna decimalna klasifikacija: prvo srpskohrvatsko srednje izdanje, I deo : sistematske tablice. - Beograd, 1991.
|
